‘Nooteboom schreef een fraaie, persoonlijke zoektocht naar houvast bij de gelaagde kunst van Penone.’ Trouw

‘Nooteboom maakt  je niet alleen vakkundig deelgenoot van een van de sensaties van kunstconsumptie, van uit de tijd, uit het hier en nu, getild worden, maar ook van de frictie tussen die ervaring en er weer uit wakker geschud te worden.’ NRC

II

Soms gebeurt het, je hebt dingen geschreven in vormen van onschuld, en jaren later heeft een Italiaanse beeldhouwer ze gelezen en een samenhang ontdekt met wat hij zelf maakt. Dat verwondert je, en maakt je blij. De gedichten waren te lang alleen gebleven. Ze hadden nu, met Penone, een andere en nieuwe lezer gekregen. En ik kijk nu anders naar bomen.

III

Water vloeit langzaam of snel, maar hoe noem je het langzame veranderen van hout in een boom? Daarover onder andere gaat het werk van Penone. Ik heb daar vroeger nooit zo over nagedacht. Vijftig jaar geleden heb ik hier op het eiland twee palmen in mijn tuin geplant. Ze kwamen net boven mijn knieën. Ik deed dat samen met Hugo Claus, de enige schrijvende vriend die ooit naar dit eiland kwam. We moesten diep bukken naar de grond. Jaar na jaar zag ik de palmen groeien en tot voor een paar jaar kon ik de steeds langer geworden dode takken nog afzagen, nu zijn ze te hoog, en ik durf niet meer op die ladder. Vorig jaar kregen veel palmen op dit eiland een ziekte, de mijne ook. Ik sprak erover met Xec = Francesc de tuinman. Hij had een medicijn. De bomen zijn blijven leven, maar een van de bomen heeft grote gaten die met de boom meegroeien. Soms leg ik mijn hand in die gestolde wonden en kijk naar boven, waar de wind de bladeren beweegt, en ze laat ruisen. Meer zegt de boom er niet over. Maar nadat ik het werk van Penone over bomen gelezen heb weet ik dat ik niet alles versta.

IV

Mijn huis op dit eiland is omringd door muren van gestapelde stenen. Van oost naar west, van Mahón naar Ciutadella, is dit eiland vierenveertig kilometer breed en ongeveer vijftien hoog van zuid naar noord, en die muren staan overal. Ze zijn het gezicht van het eiland, een gigantisch net van steen. Het moeten miljoenen, misschien wel miljarden stenen zijn, in de loop van veel eeuwen uit de grond gehaald door mensen die allang niet meer bestaan. De muur die ontstaat als ze de stenen op elkaar leggen, heet pared seca, droge muur. Er komt geen cement of water aan te pas, ik heb vaak gezien hoe ze het doen. Er ligt een grote stapel stenen, ruwe, gekartelde vormen met scherpe kanten. De mannen staan naast de stapel. Ze tillen een steen op met hun handen, huid raakt steen, ze houden de steen een ogenblik hoog, kijken, keuren, schatten de vorm. Tegelijkertijd kijken ze naar de muur die ze aan het bouwen zijn, kiezen met hun ogen binnen een seconde een plek en leggen de steen daar neer. Soms slaat een van de mannen met een beitel of een hamer een stuk van de steen af, zodat die beter zal passen. Zelfs bij een storm staat zo’n muur als een huis. Penone schrijft over de beweging in bomen, hoe het hout ademt, groeit, op weg is, leeft. Wat gebeurt er in stenen?

V

In het land waar ik vandaan kom bestaan zulke stenen niet. Een dichtbundel die ik ooit schreef heet Open als een schelp – dicht als een steen. Die bundel kon ik pas schrijven nadat ik de stenen hier gezien had. Penone legt stenen in bomen als grote oneetbare vruchten. De bomen omarmen de stenen alsof ze ze willen laten groeien. Ik zag zijn bomen met hun stenen vruchten ooit in de tuin van het Rijksmuseum en bedacht dat alleen kunst dat kan, stenen in bomen laten groeien.

VI

Op het hout van mijn werktafel hier op het eiland liggen een stuk of acht stenen. Ze hebben niets te maken met de stenen waar ik het hierboven over had, het zijn willekeurige stenen, ik heb ze ooit ergens opgeraapt en meegenomen. Een is er grijs, ik denk dat het leisteen is maar weet het niet zeker. In het midden heeft hij een witte lijn van een ander soort steen. Daar moet kracht aan te pas gekomen zijn, steensoorten zijn met extreem geweld door elkaar geramd, een letterlijke revolutie. Thuis in Amsterdam heb ik schelpen met namen, hier alleen maar die stenen, maar die hebben geen namen. Alleen de naam van hun soort. Een ervan heeft diepe groeven, lijnen, kloven. Als ik oneindig klein was zou ik in een van die groeven kunnen afdalen. Wat zou ik leren? Nadat ik veel over het werk en de gedachtes van Penone gelezen heb zien stenen en bomen er voor mij anders uit. Mijn steen is geen kunstwerk. Niemand heeft hem gemaakt. Ik heb hem ooit ergens opgeraapt, nu ligt hij al jaren hier, ik neem hem niet mee naar Amsterdam, maandenlang ligt hij hier stil op het hout. Nu til ik hem op. Van onderen is hij even hard als van boven. De kleur is anders, misschien omdat hij altijd op die kant ligt. Hij is aanwezig, hij is ook veranderd. Dat komt door het werk van Penone. Ik heb anders naar stenen leren kijken. Hoe weet ik niet. Als ik sentimenteel ben vraag ik me af of de steen soms aan mij denkt, zoals ik nu over hem. Maar daarop komt geen antwoord. Van hem niet.